Mamy za sobą cykl wykładów o literackości Biblii, a szczególnie o figurach retorycznych, które w niej występują. Omówiliśmy dotąd charakterystyczną dla Biblii figurę, jaką są typy. Wspomnieliśmy o przypowieściach. Mamy za sobą omówienie przenośni (metafor) oraz ciekawych przenośni, jakimi są porównania. Chciałbym dodać do nich jeszcze jedną figurę. Jest nią uosobienie zwane też personifikacją.
Zobacz też:
Wykład wygłoszony przez brata Leszka Szpunara na spotkaniu zboru w Bydgoszczy, 29.09.2024 r.
Powody przypomnienia tych ciekawych literackich walorów Pisma Świętego są dwa: 1) Zwrócenie naszej uwagi na Biblię jako wyjątkowe dzieło literackie, zajmujące poczesne miejsce wśród najwybitniejszych utworów na świecie 2) Przypomnienie faktu, iż każda figura retoryczna ma swoje zasady interpretacji, a zapomnienie o tym może prowadzić do błędów w tejże interpretacji.
Personifikacja (uosobienie) – to przypisywanie rzeczom martwym cech ludzkich; czasem boskich.
W Biblii czytamy na przykład: „Śmierć królowała od Adama aż do Mojżesza”; „smutek i wzdychanie zmuszone będą umknąć”; „prawdziwa mądrość ciągle woła głośno wprost na ulicy” (Rzym. 5:14; Izaj. 35:10; Prz. 1:20). Śmierć, smutek, wzdychanie i mądrość nie mogą naprawdę rządzić, uciekać ani wołać. Ale mówiąc, że tak się dzieje, Biblia kreśli w naszych umysłach żywe obrazy, które łatwo pojąć i zapamiętać.
Przy okazji wypada wspomnieć o zbliżonych znaczeniowo pojęciach. Takich jak:
Animizacja – przypisywanie przedmiotowi martwemu, stanowi lub pojęciu właściwości istot żywych.
Apostrofa – która jest związana z personifikacją; przy jej użyciu mówimy w drugiej osobie do kogoś, kto jest nieobecny, tak jakby był obecny; do rzeczy nieożywionej tak, jak gdyby była ożywiona; do umarłego tak, jak gdyby żył.
Oto najpopularniejszy w literaturze polskiej przykład apostrofy:
Litwo! Ojczyzno moja! ty jesteś jak zdrowie.
Ile cię trzeba cenić, ten tylko się dowie,
Kto cię stracił. Dziś piękność twą w całej ozdobie
Widzę i opisuję, bo tęsknię po tobie.
Przykłady biblijne:
2 Sam. 18:33 Synu mój Absolomie, synu mój! Synu mój Absolomie! Obym ja umarł zamiast ciebie, Absolomie, synu mój, synu mój!
2 Sam. 1:21-27 żal Dawida po śmierci Jonatana i Saula;
Obj. 12:12 Przetoż rozweselcie się nieba! I wy, którzy mieszkacie na nich. Biada mieszkającym na ziemi i na morzu! Iż zstąpił diabeł do was, mając wielki gniew, wiedząc, iż krótki czas ma.
Personifikacja na co dzień:
Ten fakt przemawia przeciwko uznanym teoriom.
Życie mnie oszukało.
Inflacja zżera nam zyski.
Jego religia zabrania mu pić wino.
W tych przykładach postrzegamy za istotę ludzką coś, co nie jest człowiekiem.
Uosobienie w literaturze:
Słońce zgasło. O, jakże zwinne są i młode
Zmierzchy czerwca, nim w północ głuchą się przesilą. (B. Leśmian)
Tutaj poeta zanimizował zmierzch przez przypisanie mu właściwości istot żywych, używając epitetów: zwinny i młody.
Animizacja polega często na przypisaniu przedmiotowi martwemu czynności, które mogą być wykonywane tylko przez istoty żyjące, np.
W mgłach daleczeje sierp księżyca
Zatkwiony ostrzem w czub komina,
Latarnia się na palcach wspina
W mrok, gdzie już kończy się ulica. (B. Leśmian)
Przykłady z Biblii wzięte:
2Mojż. 33:14 Oblicze moje pójdzie przed tobą, a dam ci odpocznienie.
Jeremiasza rozdział 47 werset 6: Biada! Jak długo jeszcze nie zaznasz spokoju, mieczu PANA? Wróć do swojej pochwy! Odpocznij, zamilknij!;
1 Koryntian rozdział 15 werset 55: Gdzie jest, o śmierci, twoje zwycięstwo? Gdzie jest, o śmierci, twoje żądło?;
Jeremiasza rozdział 4 werset 28: Dlatego smuci się ziemia, a niebiosa w górze okrywają się żałobą; gdyż powiedziałem, co postanowiłem, nie żałuję i nie cofnę się przed tym;
Jeremiasza rozdział 22 werset 29: Ziemio, ziemio, ziemio! Słuchaj słowa Jahwe!;
Treny rozdział 2 werset 15: Wszyscy przechodnie klaszczą nad tobą w dłonie, gwiżdżą i potrząsają głowami nad córką Jeruzalemską, mówiąc: Czy to ma być to miasto, które nazywają najpiękniejszym, rozkoszą całej ziemi?
Szczególnie dobry jako przykład jest też Izajasza rozdział 55 werset 12: (…) Góry i pagórki chwałę przed wami głośno zaśpiewają, a wszystkie drzewa polne rękami klaskać będą.
Personifikacja mądrości
Biblijne rozumienie mądrości:
Możemy zaobserwować, że słowo mądrość jest używane w kilku różnych, choć powiązanych ze sobą znaczeniach.
Po pierwsze jest to pewna cecha lub dobro, istniejące poza człowiekiem, którego powinien on pożądać. W takim znaczeniu prawdziwą i pełną mądrość posiada jedynie Bóg.
Gdzie indziej dostrzegamy ideę uosobionej mądrości, która zaczęła istnieć przed wszelkim stworzeniem i prowadzi ludzi, którzy ją znajdą, do Boga.
Nowy Testament to rozwija, określając Chrystusa jako Mądrość Boga.
Mądrość jako cecha ludzi
Mądrość we współczesnym rozumieniu tego słowa, jako pewna cecha ludzi, pojawia się i jest charakteryzowana w niemal wszystkich księgach mądrościowych.
O wielkiej wartości i użyteczności mądrości mówi mędrzec Kohelet pisząc, że jest ona lepsza niż dziedzictwo (Kazn. 7,11), niż siła (Kazn. 9,16) i niż narzędzie wojenne (Kazn. 9,18). O jej niezwykłej wartości możemy przeczytać w pochwale mądrości, którą wygłasza Sofar w Księdze Hioba (Hi 28,15-19):
Nie daje się za nią złota, zapłaty nie waży się w srebrze,
nie płaci się za nią złotem z Ofiru, ni sardoniksem rzadkim, ni szafirem.
Złoto i szkło jej nierówne, nie wymienisz jej na złote naczynie;
nie liczy się kryształ i koral, perły przewyższa posiadanie mądrości.
I topaz z Kusz nie dorówna, najczystsze złoto nie starczy.
Do jej nabywania zachęca autor Księgi Przysłów mówiąc, że podstawą jest mądrość: „zdobądź ją, za wszystko co masz nabądź rozsądku (Prz 4,7), podając jednocześnie korzyści, które płyną z jej posiadania: ceń ją, a czcią cię otoczy, okryje sławą, gdy się do niej przytulisz. Włoży ci wieniec wdzięczny na głowę, obdarzy cię zaszczytną koroną.
Oprócz wychwalania jej zalet i wartości autorzy ksiąg mądrościowych podają sposoby jej osiągnięcia i warunki, które należy w tym celu spełnić.
Psalmista ukazuje jedną z dróg do jej osiągnięcia: naucz nas liczyć dni nasze, abyśmy osiągnęli mądrość serca (Ps 90,12).
Początkiem i szkołą mądrości jest bojaźń Pańska (Ps 110,10 i Prz 15,33), a jej zdobycie wymaga słuchania rad i napomnień tych, którzy mają jej więcej od nas – przodków, mędrców (Prz 4,1; 12,1).
Do jej zdobycia przede wszystkim potrzebna jest pokora i moralne życie, próżno szukać jej będą szydercy i pyszni.
Mądrość jako cecha Boga
Mądrość Boża jest niewypowiedziana (Ps 147,5) i tylko On posiada jej pełnię, dlatego też nikt nie jest uprawniony do pouczania Boga (Hi 21,22).
Dzięki swojej mądrości Bóg może udzielać jej komu zechce, także zwierzętom (Hi 38,36), ale też może każdego jej pozbawić.
Autor Księgi Przysłów mówi, że: Pan udziela mądrości, z ust Jego -wiedza, roztropność (Prz 2,6), a Elihu w Księdze Hioba mówi, że to tchnienie Wszechmocnego poucza ludzi (Hi 32,8) i dlatego też nie zawsze ilość lat odpowiada postępowi w mądrości.
Mądrość Boża ma zawsze prymat nad mądrością ludzką i człowiek nigdy nie będzie w stanie przewyższyć Jahwe, gdyż: nie ma roztropności, ani rozumu, ani rady przeciw Panu (Prz 21,30).
Fakt, że to Bóg udziela mądrości, pozwala nam zrozumieć jej głęboki związek z bojaźnią Bożą:
Twoje przykazanie uczyniło mnie mędrszym od moich wrogów, bo jest ono moim na wieki.
Jestem roztropniejszy od wszystkich, którzy mnie uczą, bo rozmyślam o Twoich napomnieniach.
Jestem roztropniejszy od starców, bo zachowuję Twoje postanowienia. (Ps 119,98-100).
Uosobiona Mądrość Boża
W Biblii jest kilka przykładów personifikacji. W Psalmie 85, 11 łaskawość i wierność spotykają się z sobą, całują się sprawiedliwość i pokój. Poprzez personifikację pewne zjawiska są traktowane jakby były ludźmi i tak są przedstawiane ich działania.
Przyjrzyjmy się uosobieniu mądrości z Przyp. 8: 1-36
Mądrość zaleca sama siebie. Nawoływanie Mądrości
Przedstawienie sytuacji, podczas której mądrość mówi.
1 Czy Mądrość nie nawołuje?
nie wysila głosu Roztropność?
2 Na najwyższym szczycie, przy drodze,
na rozstaju dróg usiadła,
3 przy bramach, u wejścia do miasta,
przy wejściu do portyków głos podnosi:
Wyjaśnienie, kto jest adresatem wystąpienia mądrości.
4 Odzywam się do was, mężowie,
was wzywam, synowie ludzcy;
5 naiwni, nabierzcie rozwagi,
niemądrzy, nabierzcie rozumu.
Mówię rzeczy słuszne
Mądrość wymienia powody, dla których warto jej słuchać.
6 Słuchajcie, mówię rzeczy wzniosłe,
z warg moich wychodzi rzetelność.
7 Podniebienie me prawdę podaje,
wstrętna mym wargom nieprawość.
8 Mowy ust moich są prawe,
obcy mi fałsz i krętactwo.
9 Wszystkie są jasne dla rozsądnych,
rzetelne dla posiadających wiedzę.
10 Karcenie moje nabądźcie, nie srebro,
raczej wiedzę niż złoto najczystsze.
11 Bo Mądrość cenniejsza od pereł,
żaden klejnot nie jest jej równy.
Zalety mądrości
12 Jam Mądrość, rozwaga mi bliska,
posiadam wiedzę, roztropność.
13 Bojaźń Pańska to zła nienawidzić.
Pychy, wyniosłości, złych dróg,
przewrotnych ust nienawidzę.
14 Moja jest rada i powodzenie,
jam rozsądek, moja jest potęga .
15 Dzięki mnie królowie panują,
słusznie wyrokują książęta.
16 Dzięki mnie rządzą władcy,
wielmożni, wszyscy rządcy sprawiedliwi.
17 Ja kocham tych, co mnie kochają,
znajdzie mnie, kto mnie szuka .
18 Bogactwo jest ze mną i cześć,
znaczna fortuna i pomyślność.
19 Mój owoc cenniejszy niż złoto,
a plony – niż wyborne srebro.
20 Kroczę drogą prawości,
ścieżkami sprawiedliwości,
21 by przyjaciół obsypać bogactwem
i napełnić ich skarbce.
Współpracowniczka Stwórcy
22 Pan mnie zrodził jako początek swej mocy,
przed dziełami swymi, od pradawna.
23 Od wieków zostałam ustanowiona,
od początku, przed pradziejami ziemi.
24 Przed oceanem zostałam zrodzona,
przed źródłami pełnymi wód;
25 zanim góry zostały założone,
przed pagórkami zostałam zrodzona.
26 Nim glebę i pola uczynił
przed pierwszymi skibami roli.
27 Gdy niebo umacniał, z Nim byłam,
gdy kreślił sklepienie nad bezmiarem wód;
28 gdy w górze utwierdzał obłoki,
gdy źródła wielkiej Otchłani umacniał,
29 gdy morzu ustawiał granice,
by wody z brzegów nie wystąpiły;
gdy ustalił fundamenty ziemi.
30 I byłam przy Nim mistrzynią ,
rozkoszą Jego dzień po dniu,
cały czas igrając przed Nim.
31 Igrając na okręgu ziemi,
radowałam się przy synach ludzkich .
Wnioski końcowe
32 Więc teraz, synowie, słuchajcie mnie,
błogosławieni ci, co dróg moich strzegą.
33 Słuchajcie przestrogi i bądźcie mądrzy,
a jej nie odrzucajcie .
34 Błogosławiony jest człowiek, który mnie słucha,
który co dzień u drzwi moich czeka,
czuwając u progu mej bramy.
35 Bo kto mnie znajdzie, znajdzie życie
i osiągnie upodobanie Pana.
36 Kto przeciw mnie grzeszy, duszę swą rani,
wszyscy, co mnie nienawidzą, śmierć kochają.
W nauczaniu mędrców Izraela zaczyna pojawiać się idea uosobionej Mądrości. O ile w Księdze Hioba jest ona ukazana jako pewne dobro godne pożądania, ale nie będące osobą, to począwszy od Księgi Przysłów Mądrość zaczyna być przedstawiana jako osoba.
Przedstawia się jako początek wszelkiego stworzenia: Pan mnie zrodził jako początek swej mocy, przed dziełami swymi, od pradawna. Od wieków zostałam ustanowiona, od początku, przed pradziejami ziemi (Prz 8,22-23). Będąc stworzona przed wszelkimi innymi bytami towarzyszy Bogu w Jego dziele stwórczym, co więcej, bierze Ona w tym dziele udział. Po jego zakończeniu towarzyszy Ona synom ludzkim napominając ich. Pełni Ona podobne funkcje, jakie pełnili w Izraelu prorocy: potępia ludzi głupich i lekkomyślnych, zapowiada im surowy sąd i kary (Prz 1,20-33), a jednocześnie zachęca wszystkich do Jej zdobywania i korzystania ze wszystkich dóbr, które Ona niesie ze sobą. Obiecuje tym, którzy Jej szukają, błogosławieństwo i upodobanie przez Pana, postępowanie Jej drogami prowadzi do Boga.
Jezus jako Mądrość Boża
Brat Johnson w tomie E11, s. 625 – 629 napisał:
Chociaż wersety 22-31 przede wszystkim dotyczą boskiej mądrości, to jednak dlatego, że przedludzki Logos był wówczas największym wyrażeniem tej mądrości – drugorzędnie stosują się one do Niego.
Księgi Nowego Testamentu wyraźnie odnoszą starotestamentowe nauczanie o Mądrości do Chrystusa jako Mądrości Bożej. Gdy Jezus wydaje sąd o współczesnym mu pokoleniu mówi, że: wszystkie dzieci mądrości przyznały Jej słuszność (Łk 7,35) i już w ten sposób zaznaczą, że to On jest tą mądrością. W innych miejscach posługuje się On tymi samymi wyrażeniami, które Stary Testament wkładał w usta Mądrości. Przyjdźcie do mnie wszyscy, którzy obciążeni i utrudzeni jesteście, a ja was pokrzepię (Mt 11,28 Ja jestem chlebem życia. Kto do mnie przychodzi nie będzie łaknął; a kto we mnie wierzy, nigdy pragnąć nie będzie (J 6,35 por. Prz 9,1-6). Ewangelista Jan szczególnie akcentuje to utożsamienie Chrystusa z Mądrością Boga. Dokonuje on tego przez wskazanie Jego tajemniczego pochodzenia (J 7,27-29; 8,14.19; por. Hi 28,20-28), faktu znajomości przez Jezusa tajemnic Boga i objawianiu ich ludziom(J3,ll-12.31-32) oraz określenie Go jako chleb żywy, który zaspokaja głód. Widzimy tutaj, że działanie Chrystusa jest identyczne jak działanie Mądrości ze Starego Testamentu, która istniała przed początkiem świata w Bogu i przez którą wszystko zostało stworzone. W swojej Ewangelii święty Jan, dzięki faktowi narodzenia się jako człowiek, może w pełni wyjawić osobową naturę Mądrości istniejącej odwiecznie. W podobny sposób o Chrystusie pisze Paweł Apostoł: On jest obrazem Boga niewidzialnego -Pierworodnym wobec każdego stworzenia, bo w Nim wszystko zostało stworzone… (IKol l,15nn). W Pierwszym Liście do Koryntian pisze on wprost, że dla tych, którzy są powołani Chrystus jest mocą Bożą i Mądrością Bożą (l Kor 1,24), On stał się dla nas Mądrością od Boga i sprawiedliwością i uświęceniem i odkupieniem (l Kor 1,30). Również autor Listu do Hebrajczyków, wskazując na tożsamość Jezusa i Mądrości Boga, pisze, że jest On odblaskiem Jego chwały i odbiciem Jego istoty (Hbr 1,3).
Zjawisko uosobienia jest istotne przy analizie wielu tematów biblijnych. Przykładem jest zagadnienie istoty ducha świętego. Częste użycie personifikacji ducha świętego prowadzi do uznania go za istotę, tj. trzecią osobę trójcy. Świadomość faktu, iż mamy tutaj do czynienie z uosobieniem pozwala uniknąć tego błędu.
Inny problem spotykamy rozważając pytanie: Czy szatan jest osobą czy siłą, zasadą / personifikacją zła? W tej sprawie innym razem przedstawiliśmy wiele dowodów, że jest to osoba: