Dietrich Bonhoeffer (1906-1945). Cena uczniostwa

SKRYTY CZŁOWIEK, LECZ TROSKLIWY PRZYJACIEL – mówiono tak o odważnym naśladowcy Jezusa, który ośmielił się sprzeciwić rażącej niesprawiedliwości hitleryzmu w Niemczech lat 1930-1940. Pamiętany jako teolog i autor, pastor i nauczyciel, swe wybitne miejsce w historii zapewnił sobie przez męczeństwo dla sprawy, o którą od wczesnej młodości walczył.

Urodzony jako szósty z ośmiorga dzieci Karla i Pauli Bonhoefferów w Breslau we wschodnich Niemczech (czyli w obecnym Wrocławiu w Polsce), Dietrich we wczesnych latach życia był uczony w domu przez matkę, jedną z nielicznych kobiet, które miały wtedy uniwersyteckie wykształcenie. Jego ojciec, Karl, był wybitnym profesorem psychiatrii i neurologii, i młoda rodzina rozwijała się w akademickich kręgach Uniwersytetu w Berlinie. Paula uczyła swe dzieci o ważności silnego pod względem moralnym i intelektualnym charakteru. Wszystkie dzieci zaczęły później przejawiać taki charakter, co widać w ich późniejszej postawie wobec zepsutego reżimu.

Chrześcijańska służba

W wieku 18 lat Dietrich podjął studia teologiczne na uniwersytetach w Tubingen i Berlinie, a trzy lata później został nagrodzony doktoratem z wyróżnieniem za rozprawę Sanctorum Communio (Komunia Świętych). Służył przez krótki czas jako pomocnik pastora w niemieckiej kongregacji w Barcelonie, po czym w 1930 roku wyjechał do Nowego Jorku na studia w Zjednoczonym Seminarium Teologicznym, pracując równocześnie w Kościele abisyńskich Baptystów w Harlem. W 1931 roku, w wieku zaledwie 25 lat, Dietrich powrócił do Berlina, aby objąć posadę wykładowcy teologii systematycznej na uniwersytecie, a później w tym samym roku został wyświęcony jako duchowny niemieckiego Ewangelickiego Kościoła Protestanckiego.

Hitlerowskie Niemcy

Od dawna nacjonalizm i władze państwowe miały wpływ na kościół i ta tradycja razem z pojawieniem się Hitlera jako nowego silnego przywódcy, skłoniła wielu niemieckich protestantów do popierania rosnącego nazizmu. Prześladowanie nie-Aryjczyków – szczególnie ludności żydowskiej, której na mocy prawa państwowego zakazano pracy w państwowej służbie cywilnej, zostało w 1933 roku zaaprobowane przez kościół i od tego czasu ci, którzy mieli żydowskie pochodzenie, nie mogli być duchownymi ani nauczycielami religijnymi.

Bonhoeffer ostro protestował przeciw tej polityce. On utrzymywał, że jeśli nie-Aryjczykom zakazywano stanu duchownego, to ich koledzy powinni ustępować w okazaniu wiernego poparcia, nawet gdyby miało to doprowadzić do utworzenia nowego kościoła, uwolnionego od nazistowskich wpływów. Zademonstrował on swą własną szczerość, przez odrzucenie mianowania go na pastora kongregacji w Berlinie.

Na pustyni

Znajdując się w opozycji do większości ze swych przyjaciół w sprawie wzrastającego niemieckiego antysemityzmu i wstydząc się tego, co uważał za tchórzostwo ze strony panującego chrześcijańskiego kościoła, pod koniec 1933 roku został pastorem mówiących po niemiecku kongregacji w Londynie. Pisząc do przyjaciela, wyjaśnił swą decyzję, że „jest czas aby na trochę udać się na pustynię.” Usługiwał on w niemieckim Kościele Ewangelickim w Sydenham i Kościele Zreformowanym Świętego Pawła w Londynie. Jego parafia wkrótce stała się schronieniem dla chrześcijańskich i żydowskich uchodźców.

Kościół Wyznający

Mniejszość niemieckich chrześcijan, tak jak Bonhoeffer, była bardzo niezadowolona z rosnącej niesprawiedliwości i samozadowolenia Kościoła Ewangelickiego jako całości. Nie będąc w stanie współpracować z nazistami w sprawach kościoła, w maju 1934 roku, grupa protestujących formalnie utworzyła Kościół Wyznający, oddany tym, którzy pozostawali wolni od wpływów nazizmu. Bonhoeffer był członkiem założycielem. Jego londyńska parafia i inne niemieckie parafie w Anglii wycofały się z oficjalnego Kościoła Ewangelickiego, w poparciu dla nowego Kościoła Wyznającego.

Po powrocie do Niemiec w 1935 roku, Bonhoeffer objął kierownictwo w seminarium Kościoła Wyznającego. Jego studenci mieli niepewną przyszłość, ponieważ oficjalny kościół nie dopuszczał do ich mianowania. Jednak nowy Kościół znajdował się pod rosnącym wpływem Gestapo i podczas gdy niektórzy jego członkowie zaczęli pomagać Żydom, inni odmawiali roztrząsania „kwestii żydowskiej” i nawet proponowali rezolucję wyraźnie podtrzymującą państwowe prawo, aby uregulować sprawy żydowskich obywateli.

Bonhoeffer był bardzo zaniepokojony tym brakiem solidarności, lecz kontynuował nauczanie w seminarium do sierpnia 1937 r., kiedy Himmler wydał dekret oświadczający, że edukacja i egzaminowanie kandydatów na Wyznających duchownych jest nielegalne. Seminarium zostało zamknięte przez Gestapo, a 27 byłych studentów Bonhoeffera aresztowano w listopadzie tamtego roku.

Tajna służba

Przez następne dwa lata Bonhoeffer potajemnie objeżdżał wsie wschodnich Niemiec, nadzorując swoich studentów, z których wielu nielegalnie pracowało w małych parafiach. Na konferencjach w całej Europie energicznie reprezentował on stanowisko Kościoła Wyznającego i wzywał ruch ekumeniczny do powrotu do jego teologicznych podstaw i odpowiedzialności za pokój. Jednak będąc świadomy, że jest czujnie obserwowany przez Gestapo, Bonhoeffer ograniczał swe publiczne kazania.

Noc Kryształowa

Ta „noc tłuczonego szkła” – 10 listopada 1938 roku, była jedyną datą zaznaczoną w Biblii Dietricha Bonhoeffera. Następnego dnia po zniszczeniach nazistowskiej „Kryształowej nocy” – skoncentrowanym ataku na Żydów oraz ich domy, synagogi i sklepy – on zaznaczył tę datę pod Psalmem 74:8:

„Mówili w sercu swoim: Zburzmy ich pospołu; popalili wszystkie przybytki Boże w ziemi … Dokądże, o Boże! Przeciwnik będzie urągać? Izali nieprzyjaciel będzie bluźnił imię Twoje aż na wieki?”

Sprzeciwiając się Hitlerowi i partii nazistów, jak dotąd jedynie w kategoriach ideologicznych, w Bonhoefferze coraz bardziej wzrastała opozycja do Fuhrera i jego partii. Poważnie zastanawiał się nad opuszczeniem Niemiec, wiedząc, że wojna jest nieunikniona i że nigdy nie będzie walczył w armii Hitlera.

Kiedy zaproponowano mu posadę w Zjednoczonym Seminarium w Nowym Jorku, wyjechał tam w czerwcu 1939, lecz po pewnym czasie zmienił decyzję i powrócił. Napisał do przyjaciela: „Doszedłem do wniosku, że zrobiłem błąd przyjeżdżając do Ameryki … Nie miałbym żadnego prawa uczestniczenia w przywracaniu życia chrześcijańskiego w Niemczech po wojnie, jeśli nie będę dzielić utrapień wojny z moim ludem” (Bethge, Eberhard. Dietrich Bonhoeffer: Eine Biographie).

Niemiecki ruch oporu

Dietrich Bonhoeffer po raz pierwszy spotkał się ze zorganizowanym niemieckim oporem na początku 1939 roku. Jego szwagier, Hans von Dohnanyi, był jego członkiem, a jako prawnik pracował w urzędzie Wywiadu Wojskowego Naczelnego Dowództwa Sił Zbrojnych z admirałem Wilhelmem Canarisem i generałem brygady Hansem Osterem. Obaj podzielali jego poglądy polityczne i urząd stał się ośrodkiem konspiracji i oporu.

W październiku 1940 roku Bonhoeffer rozpoczął pracę jako agent Wywiadu Wojskowego, rzekomo w celu zdobycia poparcia dla nazizmu, dzięki swym kontaktom ekumenicznym, lecz w rzeczywistości używając swego wpływu dla rozpowszechniania informacji o ruchu oporu. Odwiedzając różne kraje Europy, starał się je przekonać, że pewne gesty poparcia aliantów dla niemieckiej konspiracji, mogą mieć decydujące znaczenie dla obalenia Hitlera. Jednak alianckie rządy były sceptyczne i nieprzygotowane na zaakceptowanie takich próśb.

Operacja siedem

Był to plan przemycenia Żydów z Niemiec, przy użyciu fałszywych wiz. Pierwszych 14 szczęśliwie dotarło do Szwajcarii we wrześniu 1943 roku, lecz Gestapo odkryło znaczne fundusze wysyłane dla poparcia tej akcji, prześledziło drogę pieniędzy do Dohnanyi i Bonhoeffera, i aresztowało ich w kwietniu 1943 roku. Dietrich był oskarżony o:

• Spiskowanie w celu ocalenia Żydów;
• Wykorzystywanie swych podróży zagranicznych do spraw niezwiązanych z wywiadem;
• Nadużywanie swego stanowiska w wywiadzie do ochrony pastorów Kościoła Wyznającego przed służbą wojskową oraz do własnej pracy ekumenicznej.

Cena uczniostwa

Chociaż uczestniczył w nieudanej próbie zamachu na Fuhrera, to uświadomienie pełnego zasięgu działalności Bonhoeffera w ruchu oporu zabrało nazistom dużo czasu. Najpierw uwięziony w Berlinie, potem przeniesiony do Buchenwaldu, a ostatecznie do obozu koncentracyjnego we Flossenburgu, Dietrich Bonhoeffer został powieszony 9 kwietnia 1945 roku, razem z innymi konspiratorami. Jego brat Klaus i szwagier Dohnanyi zostali straceni kilka dni później.

Pisma Bonhoeffera ujawniają człowieka o głębokiej duchowości, zmartwionego zeświecczeniem świata i dwudziestowiecznym oddaleniem od wartości religijnych. Cena uczniostwa, opublikowana w 1939 roku, jest interpretacją Kazania na Górze i wzywa do gruntownej zmiany życia, jeśli chrześcijanin ma być prawdziwym uczniem Chrystusa. Listy Dietricha Bonhoeffera z więzienia nie ujawniają dręczących zmagań czy ducha buntu. Raczej, jak powiedział doktor SS, który był świadkiem jego śmierci: „Chyba nigdy nie widziałem człowieka tak posłusznego woli Bożej.”

Źródło: Sztandar Biblijny nr 196, s. 91-92